Genel Bilgiler
Güllüdere Vadisi’nin başlangıcında dere yatağı yolunun üzerinde Üç Haçlı (3 Nolu) Kilise yer almaktadır” (Şen Ekici ve Diğ, 2022: 921). Kilise’ye, üzüm bağlarının ve kayısı ağaçlarının arasından geçilerek ulaşılmaktadır. Kilise adını tavanında oyma olarak yapılan üç haç motifinden almıştır. “Hiçbir koruma önlemi olmayan kilisenin dik bir girişi bulunmaktadır” (Şen, 2019: 59; Türker, 2008: 28).
“Mimari formların çoğu, daha erken dönemlerin devamı niteliğindedir ve tarihlemeye yardımcı olabilecek özellikler içermemektedir. Bu durumun sonucunda, kronoloji genellikle resmedilmiş süslemeler veya yazıtlara dayanarak belirlenmektedir. Ancak bu yaklaşım da sorunludur, çünkü erken dönemlere ait birçok yapı da daha ileriki tarihlerde yeniden resimlenmiş gibi görünmektedir. Aynı durum, Güllü Dere'deki 3 No.lu Üç Haçlı Kilise için de geçerlidir” (Ousterhout, 2019: 106; İçinde Lemaigre Demesnil, N. "L'architecture Religieuse Ruprestre En Cappadoce Jusqu'a Milieu Du IX’ Siecle." Doktora Tezi, University of Faris l, 2000).
“Nemin, duvar resminin üzerinde yoğuşması, kayacın yağmur suyu veya zemin suyuyla ıslanması veya gaz halindeki su buharının duvar içinden atmosfere yayılımı sırasında; suyun çözücü etkisinden kaynaklı pigmentlerde ve sıvada bozulmalar görülür. İnşa esnasında sıvanın yüzeye tutunabilmesi için aletlerle çentiklenerek yüzey alanı arttırılmıştır. Nemin hareketliliği tuzların da beraberinde taşınmasını, kayaç yapısından hareketle sıvalardan kristallenerek tuz çıkışının oluşmasına bağlayıcı (yapıştırıcı) niteliğini yitirmesi sonucu boya katmanının ve kayaç yüzeyine tek katman halinde uygulanan ince yapıdaki sıva tabakasında koparak lakunaların oluşmasına ve yapraklanarak dökülmelerine sebep olmaktadır” (Şen, 2019: 154).
“Üç Haçlı Kilise statik açıdan diğer kiliselerden daha korunmuş durumda olsa da küçük ölçekli yapısal çatlakları mevcuttur” (Şen, 2019: 154).
Plan ve Yapı Tasviri: Güllüdere Vadisi’nin başlangıcında yer alan Üç Haçlı Kilise, kuzey-güney doğrultulu dikdörtgen bir plana sahiptir. Kilise, düz tavanlı bir nef ve kuzey yönünde apsise sahiptir. Nefin doğu yönünde büyük bir açıklık ve kuzey yönünde dik iki giriş bulunmaktadır. Kilisenin tavanında, merkezde yer alan haçlı madalyon ve iki yanında palmiye kabartmaları dikkat çekicidir. Batı yönünde iki odacık bulunur; bu odaların depo olarak kullanıldığı, apsis duvarlarındaki kanalların ise bahçeleri sulamak için yapıldığı düşünülmektedir. Kilise adını, tavanında yer alan oyma üç haç motifinden almıştır. Kilisenin yapım aşamaları iki döneme ayrılmaktadır. İlk dönemde güney kilise ve narteks, ikinci dönemde ise mezar odası ve kuzey kilise tamamlanmıştır. Yapı 9. yüzyılların sonu ile 10. yüzyılların başına tarihlendirmektedir (Jolivet-Levy, 1991: 35). Üç Haçlı Kilise, çeşitli kaynaklarda Güllüdere 3 no.lu Şapel ve Aziz Agentangeus Kilisesi olarak da geçmektedir (Toper, 2019: 43).
Dış Mekân Özellikleri: Üç Haçlı Kilise, dik bir girişe sahiptir ve kayaya oyulmuş bir yapıdır (Foto 1). Batıdaki kapı, mezar odasına açılırken, odanın zemininde kısa iki mezar bulunmaktadır. Girişin yakınında bulunan odaların depo işlevi gördüğü tahmin edilmektedir. Tavan süslemeleri, desenli ahşap kaset tavanlardan ilham alınarak oluşturulmuş ve Kapadokya’nın benzersiz kayaya işlenmiş mimarisini temsil etmektedir (Ousterhout, 2019: 88).
İç Mekân Tasviri: Kilise nefi, uzunluğuna kıyasla oldukça geniş bir yapıya sahiptir. Apsis, 10. yüzyıla tarihlendirilen karakteristik unsurlar barındırmaktadır. Tavan süslemeleri arasında yer alan kabartma haçlar ve palmiye motifleri, kiliseye özgün bir estetik katmaktadır. Güney nefin apsisi ve duvarlarının büyük bir kısmı tahrip olmuştur. Ancak narteksin düz tavanı ve kemerli haç motifi günümüze ulaşabilmiştir. Kuzey nef, beşik tonozlu bir tavan ve apsisle tamamlanmıştır. Bu bölümde, doğu arkatında küçük bir dikdörtgen niş yer alır. Duvarlar arasına oyulmuş üç geniş kör arkat, mekânın mimari zenginliğini yansıtmaktadır.
“Tavanın ortasında bir adet Latin Haçı, iki yanında ise madalyon içinde haç rölyefleri, onların da yanında iki adet palmiye kabartması yer alır” (Şen Ekici ve Diğ, 2022: 924). “Güllü Dere'deki Üç Haçlı Kilise'nin nefi de uzunluğuna kıyasla çok daha geniştir. Onuncu yüzyılda Göreme çevresindeki birçok kilise enine neflere sahip olacak biçimde oyulmuştur” (Ousterhout, 2019: 223). “Kilisenin kuzey yönünde bulunan apsisten ve naosun doğu yönündeki büyük açıklıktan oldukça dik iki giriş yer almaktadır. Naosun batı yönünde iki odacık, apsiste ise bir büyük niş yer almaktadır. Odacıkların depo, apsis duvarlarında açılmış kanalların kiliseyi çevreleyen bahçeleri sulamak için kullanıldığını göstermektedir” (Şen, 2019: 71).
“Merkezi bir haçlı madalyon bulunan ve bitişiğinde de palmiye ağaçlarıyla kemerli Latin haçı olan Güllüdere 3 No.lu Kilise (Üç Haçlı Kilise) dikkate değer niteliktedir (Foto 2). Kabartma haçlar onuncu yüzyıl gibi geç bir tarihe kadar duvar ve tavan süslemelerinde kullanılmaya devam edilmiş olmasına rağmen, taş örgü kiliselerde günümüze ulaşmış benzer süslemelere rastlanılmaktadır. Süslemelerde karşılaşılan, dış sıraları ve kabartmalı silmeler gibi belli unsurlar altıncı yüzyıl taş örgü mimarisinde de görülebilir, ancak ayrıntılı tavan süslemeleri, Kapadokya'nın benzersiz kayaya işlenmiş ortamına cevaben oluşmuş, bağımsız bir gelişmeyi temsil ediyor gibi gözükmektedir. Bunlar belki de desenli ahşap kaset tavanlardan ilham alınarak yapılmış olabilirler” (Ousterhout, 2019: 88).
Dış Mekân Tasviri: Kilisenin dış alanında, yağmur suyu ve nem etkisiyle oluşan bozulmalar görülmektedir. Nemin hareketi, sıva ve boya tabakalarının kopmasına ve dökülmesine neden olmuştur. Statik açıdan iyi korunmuş olsa da küçük ölçekli yapısal çatlaklar mevcuttur.
Süsleme Programı: Üç Haçlı Kilise’nin süslemeleri ikonoklastik döneme özgü unsurlar ve Orta çağ’a tarihlendirilebilecek fresklerden oluşur (Şen Ekici ve Diğ, 2022: 933). Tavanın ortasında bir Latin Haçı, iki yanında madalyon içinde haç rölyefleri ve palmiye kabartmaları yer alır. Apsis ve duvarlar, Hristiyanlık için önemli sahneleri içeren fresklerle kaplanmıştır.
Kilise, erken döneme ait kırmızı çizgi süslemeleri ve daha sonraki dönemlere ait freskleri bir arada barındırır. Bu freskler arasında Maiestas Domini sahnesi ve aziz portreleri bulunmaktadır. Ancak, doğal nedenlerden dolayı fresklerde renk kaybı ve sıva tabakasında dökülmeler görülmektedir.
Adres
2. Küme, 50502 Çavuşin/Avanos/Nevşehir