Genel Bilgiler
Tarihi ve Kültürel Arka Plan
Kapadokya, üzüm yetiştiriciliği ve şarap üretimi açısından antik dönemden bu yana önemli bir bölge olmuştur. Mezopotamya’da M.Ö. 4000’lere kadar uzanan bağ ve şarap kültürü, Anadolu’ya da yayılmış ve özellikle Hititler döneminde gelişmiştir. Hititler, birçok kaynağa göre en büyük bağ ve şarap medeniyetlerinden biri olarak kabul edilmektedir (Güzel, 2022: 119).
Osmanlı döneminde de bağcılık kültürü engellenmemiş; şarap üretimi Hristiyan ve Yahudi toplumları tarafından sürdürülmüştür. 1904 yılında Osmanlı’dan 300 milyon litre şarap ihraç edildiği bilinmektedir (Güzel, 2022: 121).
Tüm şaraphanelerde üstte küçük bir tekneden ibaret olan üzüm ezme yeri vardır. Yukarıdaki üzüm ezme teknesinin ortasına denk gelen yerde koni şeklinde bir açıklık bulunmaktadır. Buradan elde edilen şıra çeşitli işlemlerden geçirilerek şarap haline getirildikten sonra küplere doldurularak depolanıp kullanılmıştır (Okuyucu, 2008: 140).
Nevşehir’deki şırahaneler, genellikle yeraltı şehirlerinde ve kaya evlerde bulunur. Özkonak, Derinkuyu, Kaymaklı ve Tatlarin gibi yeraltı şehirlerinde, şırahaneler mutfaklara ve erzak depolarına yakın olacak şekilde konumlandırılmıştır. Üst katlarda bulunmalarının bir nedeni, üzümlerin bacadan dökülerek işlenebilmesidir (Okuyucu, 2008: 142).
Şırahanelerin Mimari ve İşlevsel Özellikleri
Kapadokya’da şırahaneler, üzümün ezilerek şıra, pekmez ve şaraba dönüştürüldüğü kayaya oyulmuş yapılar olarak tanımlanmaktadır. İki ana birimden oluşan bu yapılar, üzüm ezme bölümü ile üzüm suyunun toplandığı bölümü bir olukla birbirine bağlamaktadır. Ezilen üzümlerden akan şıra, kazanlara veya küplere aktarılmaktadır (Yeşil, 2020: 25).
Kapadokya’da Şarap ve Bağcılık Kültürü
“Kapadokya Bölgesi, coğrafi ve fiziki özellikleri bakımından üzüm yetiştirilmeye elverişli olup, antik dönemden bugüne değin şarap işlikleri ile önem taşımıştır. Üzüm üretimi, üretim teknolojileri, tarımsal organizasyon gibi çok yönlü ele alınan konu bir yandan geçim kaynağı olan üzümün diğer yandan birçok atölyede islenerek ekonomiye katkısı açıktır” (Güneri, 2013: 1).
“Yetiştirilen üzümler sadece yaş ve kuru üzüm olarak tüketilmemekte, aynı zamanda pekmez, sirke ve şarap yapımında da kullanılmaktadır. Pekmez, sirke ve şarap için kullanılacak üzümler “şaraphane”, “şaraplihane”, “şırahane” ya da “ şırhane” adı verilen özel yerlerde ezilip üzüm suyu elde edilir. Güz vakti, bağbozumu sonrası, üzümlerin tekmeleyerek, ezerek suyunu çıkarılan üretim mekânlarına şırahane denilmektedir. Bir başka ifadeyle şırahane, üzümlerin şıra, pekmez ve şaraba dönüştüğü, kayadan oyularak yapılan oda olarak da tanımlanabilir. İki farklı birimden oluşan yapı birbiri arasında bir oluk ile bağlantı sağlamıştır. Ezilen üzümler ezildiği bölümden oluk aracılığıyla diğer bölüme geçmektedir. Orada biriken üzüm suyu küplere veya kazanlara aktarılmaktadır” (Yeşil, 2020: 24-25).
Şırahaneler, kaya oyma evlerde ve kiliselerde görülebilir. Bu yapılar geleneksel mimariyle uyumlu bir şekilde inşa edilmiştir ve günümüzde turizm bağlamında restore edilerek sergilenmektedir. Bazı otellerde, odalara tıfana (mutfak), şırahane ve mahzen gibi adlar verilerek turistlere özgün bir deneyim sunulmaktadır (Yeşil, 2020: 25).
Şırahanelerin Ekonomik ve Kültürel Önemi
Bölge, şarap üretimi ve turizmiyle ekonomik anlamda büyük bir gelir kaynağına sahiptir. Şarap üretimi, turizm faaliyetlerini desteklerken, bölgenin kültürünü ve tarihini tanıtma işlevi de görmektedir (Yeşil, 2020: 28).
“Günümüzde bölgedeki turizm faaliyetlerinin de gelişmesiyle birlikte evler otellere dönüşmüş, şırahaneler/şaraphaneler asıl mimariden ayrılmadan, özgünlüğünü koruyarak bölgede konaklayan misafirlere doğal ortamında sergilenmekte ve misafirlere kültür turizmi bağlamında tanıtılmaktadır” (Yeşil, 2020: 25).
“Şırahaneler, kültür ekonomisi açısından incelendiğinde şırahanelerin en önemli çıktısının şarap üretimi ve tüketimi olduğu görülmektedir. Yerli ve yabancı turiste/tüketiciye sunulan Nevşehir şarapları geleneksel şırahanelerde ya da günümüz koşullarında uyarlanmış modern ve pratik şırahanelerde üretim için hazırlanmaktadır. Şarap konusunda büyük ve önemli bir pazar haline gelen Nevşehir ekonomik anlamda büyük gelir elde etmektedir. Şarap tüketimi ve turizmi ayrıca kültürün pazarlanmasına ve tanıtılmasına da sebep olmaktadır. Şarap evlerinde, şarap fabrikalarında ve festivallerde şarabın asmadan toplanıp şişelenene kadar geçirdiği yolculuk anlatılmaktadır. Bazı işletmelerde geleneksel mimari içerisinde değerlendirilen şırahaneler de şarap tüketicilerine anlatılmaktadır” (Yeşil, 2020: 28).