Genel Bilgiler
Ayvalı Kilise, Çavuşin Köyü’nün 1 km. güneyinde bulunan Güllüdere Vadisi’nin doğusunda yer alır. Üç Haçlı (3 nolu, Aziz Agathangelus) Kilise’nin önünden geçilerek, patikanın kuzeyinde bir kaya kütlesi içinde bulunur” (Yaşar, 2019; Türker, 2008).
Üç Haçlı Kilise’nin önünden sol taraftaki dere yatağından ve bir tünelden geçilerek ulaşılan yapı, koni biçimli kaya kütlesi oyularak inşa edilmiştir (Türker, 2008: 28; Şen, 2019: 58). “Kappadokia Bölgesi’nde, yaklaşık 850-950 yılları arasına tarihlenen kiliseler, ilk kez Jerphanion tarafından kullanılan, daha sonra da diğer araştırmacılarca benimsenen, “Arkaik Grup Kiliseleri” adıyla tanınmaktadır. Arkaik grup kiliselerinden biri olan Ayvalı Kilise, kitabesine göre İmparator VII. Konstantinos Porfyrogennetos (913-920/945-959) dönemine, 913-920 yılları arasına tarihlenmektedir” (Türker, 2008: III).
Plan Tasviri: “Ayvalı Kilise kuzey-güney doğrultusunda kareye yakın dikdörtgen planlı ve iki neflidir. Yapının günümüzdeki girişi, güney nefin batısında yer almaktadır. Üstten ve alttan kızıl-kahve şeritle sınırlandırılan sahnenin arka fonu yeşildir. Sahnede gözle görülür bir şekilde bozulmalar meydana gelmiştir. Sahnenin merkezinde İsa, sağında Adem ile Havva, solunda Kral Süleyman ve Kral Davut büstleri görülür” (Yaşar, 2019: 70).
Dış Tasvir: Ayvalı Kilise, koni biçimli bir kaya kütlesinin içine oyulmuştur (Foto 1).
İç Tasvir: “İki nefli kiliseye ek olarak, güneyde daha alçak seviyedeki odalarda konumlanan bir şarap işliği ve kuzeyde de arkosolium mezarlar bulunmaktadır. Kuzey nefin üzerinde, tavanında itinayla oyulmuş bir haç içeren, yaklaşık 5,2 metreye 2,6 metre ölçülerinde dikdörtgen bir oda yer almaktadır. Özgün haliyle günümüze ulaşan bu oda, işlemelerle vurgulanmış, doğuya bakan, günümüzde örülerek kapatılmış bir kapıdan girilmektedir. Günümüzde ise bu odaya kuzey nefin tonozuna oyulmuş kaba bir oluktan erişilebilmektedir. Hemen kuzeyde, diğer bir küçük şapele (Güllü Dere 5 No.lu Kilise) ait kalıntılar bulunmakta ve şapelin çevresinde de birtakım mezarlar yer almaktadır. Bu iki kilise arasında, oyularak yapılmış başka odalara ait harabe niteliğinde kalıntılar günümüze ulaşmıştır. Belki de burası bir inziva yeridir ve yukarıdaki oda da keşiş hücresi olarak hazırlanmıştır. Burasının da daha sonradan küçük bir manastıra dönüştürülmüş olması mümkündür. Ayvalı Kilise'deki parçalar
halindeki adak yazıtında, bu kiliseyi kuran kişi tarafından yaptırılmış Panagia ve Tüm [Azizler] manastırından bahsedilmektedir. Her ne kadar araştırmacılar bunun başka bir yerde konumlanıyor olabileceğini ileri sürmüş olsalar da, bir ihtimal Aziz Ioannes etrafındaki gevşek bir küme halindeki mekânların söz konusu manastır olması da mümkündür” (Ousterhout,
“Ayvalı Kilise kandil nişinde açıklardan içeri giren kuş yuvası tespit edilmiştir. Güvercin gübresi toplamak için kaya yüzeylerine oyulmuş oyuklar yapısal ve estetik sorunlara yol açmakta, oyukların kilisenin iç cephesine açılıyor olması güvercinlerin yuva yapmak için kiliseye yerleşmesine sebep olmaktadır. Kuş gübrelerinde bulunan nitrat (NO3) tuzu ise yapı malzemelerinde kimyasal bozulmaya yol açmaktadır” (Şen, 2019: 162).
Süsleme Tasviri:
“Ayvalı Kilise’de iki Eski Ahit, yirmi dört Yeni Ahit konulu sahne, üç sembolik sahne ve yüz dokuz tek figür yer almaktadır” (Türker, 2008: III). “İki nefli iki apsisli Ayvalı Kilise’nin kitabesi, yapının banisi ve duvar resimlerinin ikinci tabakasının kim tarafından yaptırıldığı hakkında bilgi vermektedir. Kilise, kuzey nefin kuzey duvarındaki arkosoliumun kemer yayında yer alan kitabeyle 913-920 arasına tarihlenmektedir. Kitabe bugün duvar resimlerinin asıl programını oluşturan ikinci tabakasındadır ve beyaz boyayla tek satır halinde yazılmıştır” (Türker, 2008: 30).
“Güllüdere Ayvalı Kilise (913-920)’de mezar şapeli kuzey nefin kuzey duvarında sahne bulunur. Sahnenin mezar şapelinde resmedilmesi, burada gömülü olan kişiler için buhurdan ile aynı tütsülemenin yapıldığının kanıtıdır” (Altun, 2020: 120).
“Ayvalı Kilise’nin duvar resimleri, İkonoklasmus öncesi Suriye-Filistin eserlerinde görülen ikonografi özelliklerini, Başkent etkilerini ve Kappadokia Bölgesi’nin ‘yerel’ resim geleneklerini yansıtmaktadır. Arkaik dönem kiliseleriyle üslupsal benzerlik gösteren Ayvalı Kilise’nin duvar resimlerinde, yerel özelliklerin yanı sıra dönemin sanatsal üretim merkezlerinin de etkileri hissedilmektedir” (Türker, 2008: VI).
“Ayvalı Kilise’nin resim programında sahnelerin dışında yüz yirmi dokuz tek figür tasviri yer almaktadır. Bu figürlerden doksan ikisinin ismi okunabilmiş, otuz altısının ismi okunamamıştır. Aziz, azize, martir, kadın martir, keşiş ve piskopos tasvirleri, Ayvalı Kilise’nin tek figür repertuarını oluşturmaktadır. Resim programını olum kültüyle ilişkili sahnelerin oluşturduğu kuzey nefte daha çok keşiş, piskopos, martir ve kadın martirler resmedilmiştir. Tek figürler duvarlarda, nişlerde ve giriş mekânlarında yer almaktadır. Kuzey giriş mekânının kemer iç yüzeyinde Pantokrator İsa, güney nef doğu tonoz alınlığında tahtta Meryem ve çocuk İsa tasvirleri bulunmaktadır. Sahnelerden bağımsız resmedilen iki bas melek tasviri, kuzey nefin batı duvarında betimlenmiştir” (Türker, 2008: 195).
“Güney nefteki resim programı tonozda yine iki anlatı şeridi biçiminde düzenlenmiştir ve üçüncü bir anlatı şeridi de aşağıdaki duvarların üst kısmında devam etmektedir. Tonoz, batı bölümünü kaplayan büyük ölçekli bir Göğe Yükseliş sahnesiyle alt bölümlere ayrılmıştır ve geri kalan kısımlarda İsa'nın Çocukluğu'na ait standart sahneler yer almaktadır. Duvardaki resim alanı Vaftiz sahnesiyle başlamaktadır. Yetişkinlik Dönemi sahneleri bütünüyle hariç tutulmuştur ve doğrudan İsa'nın Çileleri çevrimine geçilerek Anastasis sahnesiyle sonuçlandırılmıştır. İsa'nın Suretinin Değişimi sahnesi batı kemer alınlığında yer almakta, doğu duvarında ise meleklerle birlikte betimlenmiş Theotokos ve Çocuk İsa bulunmaktadır. Duvarlardaki nişlerde ve duvarların alt kısımlarında bir başına betimlenmiş azizler bulunmaktadır. Anlatı belli bir yoğunluğa sahiptir ve daha eski tarihli bir boya tabakasının üst katmanlara nüfuz etmesi ve kat kat birikmiş kurum tabakasının görüntüleri koyulaştırması sebebiyle günümüzde resimlerin okunabilirliği azalmıştır” (Ousterhout, 2019: 293).
Genel olarak iyi korunmuş durumda olan Ayvalı Kilisesi’nin kaya kütlesinde meydana gelen çatlaklar yapının statiğinde ciddi bir bozulma oluşturmaktadır. Günümüzde ziyarete kapalı olan Ayvalı Kilise’nin girişi estetik olmayan metal bir kapı ve korunaksız asma bir kilitle korunmaya çalışılmaktadır. Güvercin gübresi toplamak amacıyla kilisenin duvarlarına oyulmuş oyuklar, duvar resimlerine zarar vermiştir (Foto 2).
Adres
Güllüdere 2 Vadisi, Çavuşin Köyü, Avanos, Nevşehir